De kracht van ongemak: een confrontatie met Cahn

Reading Dust – Stedelijk Museum Amsterdam: 6 oktober 2024 t/m 26 januari 2025

Kort voor de sluiting van de tentoonstelling Reading Dust bezocht ik het Stedelijk Museum om kennis te maken met het werk van de Zwitserse kunstenaar Miriam Cahn. Vrienden hadden hun twijfels al met mij gedeeld – ze wisten niet zeker of ze het werk waardeerden of juist verafschuwden – en ook in de media werd de tentoonstelling uitvoerig besproken. Eén woord bleef steeds terugkeren: ongemak. Cahns werk, zo werd gesteld, riep niet alleen ongemak op, maar provoceerde een soort beschouwende benauwdheid bij bezoekers. Verontrustende wreedheid, waarbij de onderdrukking van het menselijk bestaan centraal staat. Hoe men zich daartegen verzet, of juist niet in staat is dat te doen. Het is een indringende invalshoek, die soms eindeloos ver van je dagelijkse bestaan lijkt te staan, maar evengoed huiveringwekkend dichtbij kan komen. Deze spanning trok me naar de tentoonstelling. Ik was benieuwd, nieuwsgierig zelfs, naar wat de tentoonstelling nu precies zo confronterend maakte. Hoe bereikt het werk van Cahn een impact die bezoekers dwingt tot reflectie, zelfs als het wringt?

De toon werd al gezet bij de ingang. Een bordje waarschuwt de bezoeker: Let op: deze tentoonstelling bevat afbeeldingen van (seksueel) geweld. Het voelt als een subtiele voorbereiding op dat wat komen zal: een onvermijdelijke confrontatie met Cahn. De tentoonstelling, bestaande uit vier hoofdstukken, opent met de ruimte Nur Körper (alleen lichamen). Tientallen lichamen – nauwelijks of niet bekleed – zijn frontaal afgebeeld en op ooghoogte gepresenteerd. Hun naaktheid roept een bijna ongemakkelijke intimiteit op en gaat een dialoog aan met het concept kwetsbaarheid. De werken roepen emoties op die moeilijk te definiëren zijn. Ze versmelten tot een chaotisch geheel dat raakt aan het wezen van wat vrouw-zijn kan betekenen. Cahn verdiept zich in het concept van vrouwelijkheid en de vele gedaantes waarin dit zich manifesteert. 

Heütegefuhl, 15.07.2022, foto: meyer-riegger.com; zaaloverzicht, foto: meyer-riegger.com.

De schilderijen en tekeningen variëren in schaal: soms monumentaal en dan weer juist klein en ingetogen. Krijttekeningen lijken je met een onheilspellende blik te bestuderen, alsof ze iets zien wat jij als beschouwer nog niet hebt opgemerkt. Een groot doek beeldt een eenzame figuur af, voorovergebogen als een atlasfiguur onder de wereld, maar hier is het een leegte die ze draagt. Onmacht lijkt de ruimte te vullen, niet als conclusie, maar als onopgelost raadsel dat op je blijft drukken.

Dit gevoel van onmacht groeit in de volgende zaal, Brutalitätenraum (ruimte van wreedheden). Waar de vorige ruimte nog balanceerde tussen kwetsbaarheid en confrontatie, wordt hier elk voorbehoud losgelaten. Het ongemak van de relatie tot het lichaam bereikt het uiterste. Cahns doeken en tekeningen ademen een dreiging uit: fysiek geweld, oorlogsbeelden en immense krijttekeningen in zwart domineren de muren. De werken spreken een taal van wreedheid die niets verbloemt. Waar een bezoeker misschien nog hoopte op enige ontsnapping aan de drukkende confrontatie, maakt deze zaal die illusie definitief kapot. 

Hier wordt niets opgelost of verzacht – alleen blootgelegd. In tegenstelling tot de vorige ruimte, beslaan de werken in deze zaal gehele delen van de muren. Het effect is een verkleining van bewustzijn ten opzichte van de ruimte. Ook jij wordt als bezoeker, net als de figuren, onderdrukt door de wreedheid. 

Zaaloverzicht, foto: Peter Tijhuis.

De kleinere ruimte die volgt, bouwt voort op de toon die eerder is gezet. In Undarstellbar – vrij vertaald als ‘niet af te beelden’ – vinden we werken die een onverbiddelijke wreedheid ademen. Ze confronteren ons met scènes die we instinctief willen ontwijken: vluchtende mensen, levenloze lichamen. Deze figuren zijn ontdaan van hun menselijkheid; zonder gezichten worden ze symbolen voor onuitsprekelijk geweld. Het is geen ruimte voor nuance of troost – enkel een harde spiegel voor de gruwel die nauwelijks te benomen of te schilderen valt. De grens tussen machteloosheid en grensoverschrijdend geweld vormt de gespannen dialoog die deze ruimte doordrenkt.

De filmruimte biedt een moment van verlichting, een adempauze te midden van het voortdurende ongemak. Hier zijn geen confronterende beelden van wreedheden, maar rustgevende fragmenten: experimentele films van natuur en landschappen, vastgelegd met een Super-8-camera. Geluid ontbreekt, net als een verhaallijn, waardoor de beelden een verstild tegenwicht vormen binnen de chaos van de tentoonstelling. In de film blumenhysterie sluipt echter een zekere dissonantie naar binnen. Zacht bewegende bloemen worden abrupt afgewisseld met scènes van gespierde mannen in een park. Er is geen uitleg, geen richting. De interpretatie wordt volledig overgelaten aan de toeschouwer, die moet balanceren tussen harmonie en verstoring. 

Tenslotte is er nog een kleine, haast verborgen ruimte in de tentoonstelling. In een hoek van de Understellbar-zaal, bevindt zich Weinenmüssen (moeten huilen). Hier wordt uitgebreid stilgestaan aan het oneindige verdriet, een allesdoordringende emotie die Miriam Cahn rondom de gebeurtenissen van 7 oktober 2023 ervoer en niet meer los kon laten. Als een directe reactie op de escalatie in het Palestijns-Israëlisch conflict schilderde Cahn in diezelfde oktober een reeks werken die zich volledig overgeven aan deze grenzeloze rouw. Kleine doeken vullen de ruimte, samengebracht in een installatie die spreekt van het pure, rauwe gevoel van verdriet dat uit je lijkt te stromen – zo onbeheersbaar alsof het nooit ophoudt. 

Weinenmüssen, 25.5.2020, foto: Heinz Pelz; Weinenmüssen, 22.10.2023, foto: meyer-riegger.com; zaaloverzicht, foto: meyer-riegger.com.

Eenmaal bij de uitgang weet ik mijn gedachten over de tentoonstelling niet goed te ordenen. Mooi? Nee, dat was niet het juiste woord. Of ik het waardeerde, wist ik evenmin. Wat ik vooral voelde, was ongemak; onrust. Een opgelucht ademhalen dat het voorbij was. En precies in dat moment begreep ik waar het werk van Miriam Cahn werkelijk over ging: de confrontatie, de reactie op dat wat je niet aanstaat, maar wel belangrijk is.

In een tijd waarin het steeds eenvoudiger is om je leven te filteren – om weg te kijken van dat wat ongemakkelijk is – houdt Cahn ons een spiegel voor. De realiteit waarin we liever wegduiken voor confronterende beelden, waar schokkend nieuws wordt teruggebracht tot abstracte cijfers en algemene termen. Geweld zonder context. Ellende zonder gezicht. Maar Cahn biedt geen ontsnapping, geen esthetische troost. Ze legt juist de nadruk op datgene dat we niet willen zien, voelen of weten, en dwingt ons na te denken over onze perceptie van de werkelijkheid.

De tentoonstelling ademt een onafgebroken eerlijkheid: rauw, ongefilterde momenten die weigeren de blik van de toeschouwer te verzachten. Soms moet kunst niet alleen in de werkelijkheid staan, maar haar ook op onverbloemde wijze verbeelden. Kunst hoeft niet mooi te zijn om betekenisvol te zijn. Cahn laat ons dat hier onmiskenbaar voelen – en daar is ze met verve in geslaagd.