Duizelingwekkende hoogtes, roofkunst en vikinggraffiti

*Dit ARTikel is geschreven voordat bekend werd gemaakt dat de Hagia Sohpia terug een moskee zou worden.

Iedereen die vorig jaar mee is geweest op de OSK-reis naar Istanbul, is haar vast en zeker niet vergeten: de kerk van de Heilige Wijsheid, beter bekend als de Hagia Sophia. Dit roze-oranje bouwwerk is misschien wel het meest interessante (voormalig) gebedshuis op aarde – al is het alleen omdat vikinggraffiti een van de galerijen siert. Bij de wijding in 537 was het de grootste kerk ter wereld; na de komst van de Turken in 1453 werd de kerk een moskee en sinds 1934 is de moskee een museum. Zo’n geschiedenis vraagt om verteld te worden en alleen al over de bouwhistorie, zou men in Hollywood een spannende film kunnen maken.

Het verhaal van de Hagia Sophia begint op dertien januari 532. Constantinopel, de vorige naam van Istanbul, staat op zijn kop. Na afloop van wagenspelen in de hippodroom zijn hevige rellen uitgebroken tussen de supporters van het groene en het blauwe team. De ‘hooligans’ uiten hun woede op elkaar, maar ook op de belangrijke gebouwen van de stad. Hierbij gaat een oudere versie van de Hagia Sophia uit 412 in vlammen op. Na de oproer, die de geschiedenisboeken is ingegaan als de Nika-oproer, ziet keizer Justinianus I (r. 527-565) zijn kans schoon. Op de plek van de oude kerk moet een nieuw gebedshuis verrijzen, die in grootte de Sint-Pieter en zelfs de Tempel van Salomon zou overtreffen. Voor het ontwerp worden Anthemius van Tralles en Isidorus van Milete ingeschakeld, een wiskundige en een fysicus. Beide zijn geen architecten dus, maar toch weten zij in vijf jaar tijd het ambitieuze project te voltooien. Het eindresultaat mag er wezen: de tot dan toe grootste koepel ter wereld overspant het geheel en door een ingenieus systeem van pendentieven is het mogelijk om veel licht binnen te laten. Voor de zuilen wordt ook flink uitgepakt. Alleen al acht porfieren exemplaren zijn ervoor geroofd uit de Tempel van Artemis in Efeze, een van de zeven klassieke wereldwonderen. Het is dan ook niet gek dat Justinianus, toen de kerk af was, de volgende woorden zou hebben uitgesproken: ‘Salomo, ik heb u overtroffen.’

Maar is hiermee de kous af? Niet helemaal, want in 557 treft een zware aardbeving Constantinopel. Een jaar later, op 7 mei 558, stort als gevolg hiervan de koepel in. Aangezien de oorspronkelijke architecten beide dood zijn, vraagt Justinianus Isidorus de jongere, een neef van de eerdergenoemde Isidorus, om hulp. In vier jaar tijd wordt de koepel opnieuw opgebouwd en zelfs verbeterd. Van 49 wordt de hoogte opgeschroefd naar 56 meter. En door het gebruik van lichtere materialen wordt voorkomen dat de koepel niet nog eens inzakt. Ook laat Isidorus de jongere vier steunberen aanleggen, waardoor de overspanning echt geen kant meer kan op gaan.