OnlyFans in olieverf: naakt (zelf)portretten van Albrecht Dürer

In 1505 maakte Albrecht Dürer (1471-1528) iets wat in zijn tijd erg ongebruikelijk was: een naakt zelfportret. Waar zijn tijdgenoten kozen om zich te kleden in gewaden, koos Dürer ervoor om zichzelf volledig bloot te geven. Deze tekening (helaas geen olieverf, zoals in de titel staat) is niet alleen een kijk in zijn zelfbeeld, maar ook een gedurfde oefening in anatomie, licht en expressie. Dit werk is een van de vroegste bekende naakte zelfportretten in de westerse kunstgeschiedenis en markeert een belangrijk moment in de perceptie van het individu en het kunstenaarschap.

Dürer stond bekend als de eerste kunstenaar in Noord-Europa die zichzelf als individu profileerde, mede dankzij zijn vele zelfportretten. Deze waren niet alleen een weerspiegeling van zijn uiterlijk, maar dienden ook als manifestaties van zijn intellectualiteit en kunstenaarschap. Het naakt zelfportret, vermoedelijk gemaakt rond 1505, past binnen deze trend. Echter ging Dürer een stap verder door zijn eigen naakte lichaam te presenteren op een manier die in die tijd als ongebruikelijk werd beschouwd.

Naakten in Dürer’s oeuvre

In de tekening beeldt Dürer zichzelf frontaal af, zijn blik naar de toeschouwer gericht, wat zorgt voor een intense confrontatie. Er is geen decor aanwezig: alleen de kunstenaar en zijn eigen lichamelijkheid. Als meester van precisie en realisme besteedde de kunstenaar aandacht aan de details van zijn lichaam. Het naakte zelfportret van Dürer toont hem in een kwetsbare, maar zelfbewuste pose. Zijn slanke bouw, lichte spierdefinitie en de natuurlijke details van de huid zijn met nauwkeurigheid weergegeven. De contouren van zijn spieren en de lichte schaduw op de huid laten zien dat hij de menselijke anatomie bestudeerde. Zijn gezicht is ernstiger dan in zijn geklede zelfportretten, alsof hij zichzelf met een kritische blik observeert. In tegenstelling tot de idealisering die in de klassieke standbeelden en Italiaanse schilderkunst te zien zijn, is Dürer’s portret een eerlijke weergave van zijn eigen lichaam.

Wat dit werk zo bijzonder maakt, is niet alleen de technische vaardigheid waarmee de schets is uitgevoerd, maar ook de filosofische implicatie. Naakten werden meestal afgebeeld in een religieuze of mythologische context, maar het naakte lichaam van een levend individu werd zelden zonder verhullende elementen getoond. Dürer doorbrak deze conventies door zichzelf op deze manier af te beelden. Dit zelfportret kan worden gezien als een voorloper van de naakte zelfportretten die kunstenaars zoals Egon Schiele, Lucian Freud en Paula Modersohn-Becker eeuwen later maakten.

Albrecht Dürer, Naakt zelfportret, ca. 1505. Pen en penseel in zwarte inkt met wit lood op groen geprepareerd papier, 29 × 15 cm. Schloss Weimar.

Echter kan het naakt zelfportret ook worden geïnterpreteerd als een manifest van het kunstenaarschap. In de renaissance werd het kunstenaarschap steeds meer als een intellectueel beroep gezien, in plaats van een ambacht. Het naakt zelfportret past binnen de context als een studie van het menselijke lichaam, maar is persoonlijker. Veel anatomische studies waren afstandelijk en objectief, maar dit werk heeft een emotionele lading, aangezien Dürer hier zichzelf afbeeldt, wat zeldzaam is in wetenschappelijke tekeningen.

Dürer had veel interesse in de menselijke anatomie. Hij bestudeerde intensief de verhoudingen van het menselijke lichaam en publiceerde later werken over dit onderwerp, zoals “Vier Bücher von menschlicher Proportion” uit 1528, waarin hij de wiskundige en geometrische aspecten van menselijke proporties beschreef. Zijn fascinatie voor anatomie weerspiegelt de bredere renaissance geest van wetenschappelijk onderzoek en empirische observatie. De kunstenaar maakte diverse studies van vrouwelijke naaktportretten, vaak in de context van Bijbelse of mythologische thema’s, zoals “Adam en Eva”, “De Vier Heksen” en “De badende vrouwen”. Dürers naakten van anderen tonen zijn technische beheersing van anatomie en idealisering van het menselijke lichaam, terwijl zijn zelfportretten juist een meer persoonlijke benadering hebben.

Een ander belangrijk werk waarin Dürer juist mannelijke naakten afbeeldde is zijn houtsnede “Het Mannenbad” uit 1496. Dürer vond een badhuis een sociaal geaccepteerde manier om halfnaakte lichamen te tonen. Vermoedelijk verwerkte de kunstenaar zichzelf ook in deze compositie als de man die tegen de waterpijp aan leunt.

Albrecht Dürer, Het mannenbad, 1496, houtsnede, 38,7 x 28,2 cm. Amsterdam, Rijksmuseum.

Opvallend was dat het in Duitsland lastig was om naaktmodellen te vinden, in tegenstelling tot Italië, waar het normaal was dat zowel mannen als vrouwen poseerden. Hierdoor moest hij mogelijk dus zijn eigen lichaam als studieobject gebruiken. Dit werd ook opgemerkt door Giorgio Vasari, die sceptisch was over de Duitse benadering van naakten. Vasari beweerde zelfs spottend dat Dürer enkel kon werken met slechte modellen, omdat Duitse lichamen zonder kleding minder aantrekkelijk waren dan in hun gewaden.

Dürers zelfportretten als de Man van Smarten

Naast het bekende naakt zelfportret uit 1505, is er ook een zelfportret van de zieke Dürer uit 1521. De werken zijn verschillend van elkaar; waar het vroegere portret juist een zelfverzekerde houding uitstraalt, lijkt het latere werk een reflectie op zijn fysieke achteruitgang te zijn. In zijn zelfportret “De man van Smarten” uit 1522, toont de kunstenaar zichzelf halfnaakt en ook hier weer met tekenen van ouderdom en vermoeidheid. Dit sluit aan bij zijn persoonlijke ervaringen: in een brief uit 1506 klaagde Dürer namelijk over zijn lijden en schreef dat hij grijze haren had gekregen van zorgen. Deze twee werken zijn dus niet alleen studies van zijn verouderde lichaam, maar ook een reflectie op de vergankelijkheid van het leven en het lijden.

Er zijn dus verschillende interpretaties over de betekenis achter zijn naakt zelfportretten. Sommigen zien het als een persoonlijke anatomische studie van het menselijk lichaam, terwijl anderen suggereren dat het een diepere zelfreflectie is, die past binnen de traditie van memento mori, als herinnering aan de sterfelijkheid van de mens.

Albrecht Dürers zelfportretten waren dus niet iets wat gebruikelijk was. Vooral zijn zelfportret uit 1505 is een ongebruikelijke en niets verhullende blik op de kunstenaar zelf. Of het nou een anatomische studie, een artistiek statement of gewoon Dürers versie van een gewaagde spiegelselfie was, één ding is in ieder geval zeker: hij had lef.