Michel de Klerk en de Amsterdamse School

Michel de Klerk (1884-1923)

Hiep, hiep, hoera! Vandaag, 24 november 2021, is de 137ste verjaardag van de Nederlandse architect Michel de Klerk (afb.1)! Hij is geboren in 1884 en is precies 39 jaar oud geworden – hij overleed op zijn verjaardag in 1923, en ook nog eens in zijn geboortestad, Amsterdam. De Klerk kennen we vanwege zijn grote bijdrage aan de architectuurstroming Amsterdamse School. 

De Amsterdamse School

De Amsterdamse School, die zich zowel met architectuur als met bijvoorbeeld meubelontwerp bezighield, ontstond omstreeks 1910 en werd iets meer dan 10 jaar na het overlijden van Michel de Klerk in 1923 weer opgeheven. De architecten die verantwoordelijk waren voor de totstandkoming van deze stroming, waar De Klerk misschien wel de belangrijkste van was, gebruikten in hun ontwerpen vaak vloeiende en organische vormen, die door hun fantasie-achtige uitstraling enige overeenkomst met het gelijktijdig opkomende expressionisme vertonen. 

Compleet tegenover de Amsterdamse School stond het Nieuwe Bouwen: denk hierbij aan stijlen zoals Bauhaus en De Stijl, en aan architecten als Walter Gropius, Theo van Doesburg en J.J.P. Oud. Tegen het rationalisme en het vaak ontbreken van versieringen in de gebouwen hiervan verzetten de leden van de Amsterdamse School zich juist met hun ontwerpen. Dit deden zij door voornamelijk baksteen te gebruiken in plaats van het moderne beton en glas, en door de strakke en soms massieve constructies van hun tegenhangers te verruilen voor plastisch vormgegeven gevels die vaak verspringen en dus een grote mate van dynamiek vertonen. Ornamenten werden niet overdadig aangebracht; de meest kenmerkende versieringen verschenen in de vorm van ingemetselde torentjes, maar ook laddervensters werden veel gebruikt.   

Het Schip

Naast architect was Michel de Klerk een bedreven meubelontwerper, en ook tekenen en schilderen kon hij goed. Hij was dus een veelzijdig kunstenaar, maar zijn werk als architect voor de Amsterdamse School is nog altijd hetgeen waar hij het meest bekend om is geworden. De essentie van een gebouw lag voor hem in de vorm, en niet in de constructie.

Een perfect voorbeeld van de mede door hem gecreëerde bouwstijl is ‘Het Schip’ (afb. 2). Dit is een complex met daarin arbeiderswoningen en staat in Amsterdam, waar het tegenwoordig wordt gebruikt als museum gewijd aan de Amsterdamse School. Dit gebouw zorgde ervoor dat de term ‘volkshuisvesting’ definitief aan De Klerks naam gekoppeld werd.

In de vormgeving van het gebouw is de stijl van de Amsterdamse School overduidelijk te herkennen: dit is een zeer plastisch gebouw, opgetrokken in baksteen. Vooral de golvende vensters in de bovenste geleding zorgen voor een dynamisch effect. In de hoek is een soort convexe minitoren verwerkt en de vensters vertonen een ladderpatroon dat door de roeden (de horizontale en verticale latjes in het raamwerk) wordt gecreëerd. De doorlopende friezen met ribbelpatroon doorbreken de massiviteit van het gebouw, wat het nog speelser maakt, en daarmee een van de meest interessante gebouwen van De Klerk en de Amsterdamse School kenmerkt.