Anamorfosen in Architectuur: Bramante en Pozzo

Plafondschilderingen, muurschilderingen en andere versiersels in kerken: tijdens een rondreis door Italië ontkom je er niet aan. Twee kunstenaars, namelijk Donato Bramante (1444-1514) en Andrea Pozzo (1642-1709), maakten in een aantal van hun schilderingen gebruik van de zogeheten anamorfose. Dit houdt in dat ze door middel van vervormingen de toeschouwers als het ware misleiden. De anamorfose komt enkel tot haar recht wanneer ze bekeken wordt vanuit een vooraf bepaald standpunt, en ze is altijd geconstrueerd volgens de wiskundige regels van het (lineair) perspectief. 

Dat klinkt ietwat abstract. Om een concreet beeld te schetsen van zo’n anamorfose, is Bramante’s beschildering van de apsis in de Santa Maria presso San Satiro in Milaan (ca. 1482) een uitstekend voorbeeld. Omdat er geen geld was om een daadwerkelijke apsis te bouwen, besloot de renaissance-architect/kunstschilder om er gewoon een te schilderen. In feite is deze apsis een vrijwel volledig vlakke muur, maar als je er recht voor staat lijkt het net alsof de ruimte driedimensionaal is (afb. 1). Wanneer je een paar stappen naar rechts doet, kom je er echter achter dat je bedrogen bent door wiskundige wetten en Bramante’s berekeningen (afb. 2).

Ruim twee eeuwen later, in 1685, beschilderde Andrea Pozzo in Rome het plafond van de Sant’Ignazio. In de viering schilderde hij een volwaardige koepel, met cassetteplafond, oculus, sculptuur en aedicula-ramen en al. Een groot verschil met Bramante’s apsis, is dat het hele anamorfose-effect hier niet tot stand komt, maar juist wordt verstoord als je er recht onder staat: deze schildering moet van de zijkant bekeken worden (afb. 3 en 4). 

In dezelfde kerk verhief Pozzo het plafond door middel van pigmenten hemelhoog – letterlijk. Hij schilderde er de Triomf van Ignazio van Loyola (1685), waarbij hij het dak van de kerk als het ware openwerkte (afb. 5). Het tongewelf verandert in een architectonisch meesterwerk, met allerlei heiligen die in de zachte lucht omhoog zweven en weer neerdalen. Bij deze schildering is het dan weer wél de bedoeling dat je er recht onder staat; doe je dit niet, dan valt het spirituele en optische effect met de wiskundige regels in duigen (afb. 6).

Zo zie je maar weer dat je soms je perspectief moet veranderen om iets volledig te kunnen waarderen. Wil jij nou ook geld besparen op een nieuwe apsis of koepel in je kamer? Deins er dan vooral niet voor terug om af te kijken bij deze Italiaanse meesters.