Motieven van kalmte

Een aspect van de kunst uit de Italiaanse vroeg- en hoogrenaissance dat ik altijd heb gewaardeerd is de serene kalmte en harmonie die veel doeken en sculpturen uitstralen. Denk aan één van de vele lieflijke Madonna’s van Rafaël of Het Laatste Avondmaal van Leonardo Da Vinci. Ondanks de monumentaliteit van deze werken stralen zij een soort rust uit die wij vandaag de dag zelden beleven. In een eerder artikel schreven we al over de ideale stad in de renaissance en hoe deze dezelfde soort kalmte uitstraalt. Deze keer kijken we hoe kunstenaars dit aspect van de schilderkunst in latere periodes toepasten in hun werken, van het neoclassicisme tot het heden.

Jacques Louis David is de schilder die meteen opkomt als men het over het neoclassicisme heeft. Dit heeft een goede reden. Kijk bijvoorbeeld naar één van zijn bekendste werken, De eed van de Horatii uit 1784. Het schilderij is bijna zestien vierkante meter groot, wat het werk gelijk een monumentaal en statig effect meegeeft, iets dat we ook bij de schilderijen van de grote meesters uit de renaissance terugzien. Dit zit ook in de mannelijke figuren verwerkt, die stevig op de grond staan, hun spieren gespannen, volledig in balans. De soldaten in De eed van de Horatii lijken net zo statig te zijn als de dorische zuilen op de achtergrond van het schilderij. 

Naast het monumentale aspect lijkt het beroemde werk van David ook een soort verstilling te zijn. Er wordt in dit schilderij een bepaald moment vastgelegd. Door de verstilling krijgt de kijker, ondanks het drama dat zich op het doek afspeelt, een gevoel van rust, een gevoel dat een voornaam kenmerk is van veel kunst uit de Italiaanse renaissance. Je zou kunnen zeggen dat Jacques Louis David alle formele kenmerken van renaissanictische kunst neemt en ze nog meer naar de voorgrond brengt dan voorheen, door voorstellingen te schilderen zoals De eed van de Horatii en De dood van Marat, waarbij de monumentaliteit en de verstilling de werken een erg klassiek gevoel meegeven. 

Een zoektocht naar kalmte en monumentaliteit is echter niet iets dat zich alleen tot de renaissance en het neoclassicisme beperkt in de kunst. De verstilling van de werken van David vinden we bijvoorbeeld terug in schilderijen van surrealisten als René Magritte en Giorgio de Chirico, waar de stilte een onheilspellend effect krijgt. De zoektocht naar harmonie en kalmte zien we vrij letterlijk terug in het oeuvre van de Nederlandse schilder Piet Mondriaan, die met zijn harmonieuze composities van verschillende kleurvlakken de kijker een visie van een utopie wilde geven. 

De verwerking van eenheid en rust in de kunst is dus een motief dat we terugzien door een groot deel van de kunstgeschiedenis heen, van de renaissance tot aan de twintigste eeuw. Kunstgeschiedenis kent ontzettend veel terugkerende motieven, waarvan dit er eentje is. Via deze motieven kunnen we een lijn trekken tussen verschillende periodes in de geschiedenis. En is dat ook niet waar het bij kunstgeschiedenis om draait?