Realistisch Drama en Gentileschi

Waar denken we aan als we aan Michelangelo Merisi da Caravaggio denken? Een paar voor de hand liggende antwoorden op deze vraag zijn sterke licht-donker contrasten, dramatische momenten, rimpelige figuren en lichamelijke viezigheid. Ook de theatraliteit die zo kenmerkend is voor Europese barokke schilderkunst van de zeventiende eeuw zit in bijna al Caravaggio’s werk. Een schilderij van de kunstenaar waar dit allemaal terug te vinden is, is Judith onthoofdt Holofernes, gemaakt in 1598. Hierop wordt het moment uit het Apocriefe verhaal afgebeeld dat Judith, een Joodse weduwe, de generaal Holofernes onthoofdt, als wraak voor het bezetten van haar dorp. Veel Caravaggisten en andere schilders beeldden in de zeventiende eeuw dit onderwerp af in hun werk. Eén van hen was Artemisia Gentileschi. Haar benadering tot de barokke schilderkunst was echter anders dan die van de meeste navolgers van Caravaggio. In dit ARTikel zal ik dit uiteenzetten.

Om dit te laten zien kunnen we de eerder genoemde kenmerken van Caravaggiaanse schilderkunst als basis nemen: Chiaroscuro, viezigheid, en drama in lichaamstaal en keuze van moment. In dat laatste aspect zit tussen de twee schilderijen op het eerste gezicht niet zo veel verschil. In beide schilderijen zien we dat Judith een zwaard door de nek van Holofernes snijdt. Bij Caravaggio’s vertolking van dit moment staat het instrument echter pas net in de nek van Holofernes, evident aan het bloed dat nog uit de nek van de generaal spuit, dat nog niet eens de lakens van het bed waarop hij ligt heeft besmeurd. Caravaggio kiest in dit schilderij ervoor om de stilte voor de storm af te beelden. Zo probeert hij het drama en de spanning van de voorstelling tot het maximum te brengen.

Wat aan deze creatie van spanning bijdraagt zijn ook de figuren zelf: het verbaasde en van pijn vertrokken gezicht van Holofernes en diens armen waarin alle spieren zich geheel hebben aangespannen vanwege de pijn. De oude dienstmaagd van Judith, die vanwege de gespannen sfeer haar rok stevig vasthoudt, zichtbaar door de aderen van haar rechterhand. Judiths verafschuwde blik en haar zichtbare moeite om het hoofd van Holofernes af te snijden: Caravaggio gebruikt in dit schilderij anatomie en gezichtsuitdrukkingen om de spanning te verhogen, zowel fysiek als mentaal. Ook hierdoor is het werk een afbeelding van de stilte voor de storm, waar het bloed van Holofernes de lakens zal besmeuren en de generaal slap op het bed zal neerzakken.

De eigenlijke storm die Caravaggio met zijn werk meed zien we terug in Gentileschi’s versie van het Apocriefe verhaal: Judiths zwaard staat al veel verder in de nek van Holofernes. Het bloed heeft het hele bed al besmeurd. Het laken is geel uitgeslagen door de rode substantie. Holofernes kijkt met een lege blik uit zijn ogen, alsof hij al dood is. Judiths blik is er niet één van onzekerheid en afschuw, maar een van wraakzucht. Judiths dienstmaagd neemt in Gentileschi’s schilderij een actievere rol aan: ze helpt Judith door het tegenstribbelende lichaam van Holofernes in bedwang te houden. Ook haar blik is er een van wraakzucht: ze wordt meegesleept in de haat van haar meesteres. Een gelig licht omhult de voorstelling en werpt schaduwen op de gezichten van Judith en haar dienares, wat de hatelijke expressies op hun gezichten versterkt en de viezigheid van het tafereel benadrukt.

Door niet het moment van, maar juist het moment net na de impact af te beelden, verliest Gentileschi’s werk weliswaar de theatraliteit van het barokke schilderij van Caravaggio, maar wordt het drama van het tafereel verhoogd. Dit komt door de shockerende aspecten van de Judith van Gentileschi. De fontein van bloed die uit de nek van Holofernes komt laat de toeschouwer schrikken, evenals de kalmte waarmee Judith de generaal het hoofd afsnijdt. Door de shock die het schilderij teweeg brengt, wordt het drama voor de toeschouwer vergroot. 

Dit is anders bij Caravaggio’s vertolking van de voorstelling. Ondanks de dramatiek die aanwezig is in het schilderij door de gespannen spieren, vertrokken gezichten en grote licht-donker contrasten, brengt het werk een minder heftige emotionele reactie teweeg. Het viezige aspect van Gentileschi’s schilderij is door het witte licht sterk verminderd. Ook is het bloed op Caravaggio’s voorstelling veel minder realistisch weergegeven. Uit de nek van Holofernes komen een paar rode strepen, meer niet. Dit is genoeg informatie voor de toeschouwer om te zien dat dit bloed moet voorstellen, maar de reactie die dit aspect van de voorstelling bij deze teweegbrengt is veel minder heftig, doordat het realisme veel minder aanwezig is, zo ook in de viezigheid van de voorstelling, die nauwelijks merkbaar aanwezig is in vergelijking met Gentileschi’s werk. Artemisia Gentileschi creëert in haar werk dus drama door middel van realisme in plaats van door theatraliteit.

Men zegt altijd van Caravaggio dat hij in zijn schilderijen door de keuze van het moment met de meeste spanning en de lichaamstaal van zijn figuren dramatiek creëert. Maar de dramatiek van Caravaggio gaat in sommige gevallen niet ver genoeg. Voor het dramatisch neerzetten van een scène vol gruwelijkheid als Judith die Holofernes onthoofdt is naast illusionisme ook realisme nodig. Zo wordt de dramatiek van Caravaggio’s schilderij in Gentileschi’s vertolking van het onderwerp tot intense dramatiek. Zo creëert Gentileschi in dit werk haar eigen versie van de barok, eentje waar realisme de overhand neemt van illusionisme.