Zelfs een zelfportret kan onpersoonlijk zijn: het universum van Alicja Kwade

Selbstporträt, 2020, Alicja Kwade

In haar werk zoekt Alicja Kwade de grenzen van onze realiteit op, probeert ze deze grenzen te verleggen of zelfs om te buigen naar een nieuwe realiteit. Met onder andere installaties en sculpturen deconstrueert en reconstrueert ze de bij ons bekende systemen. Hiermee wil ze ons tonen hoe veranderlijk deze zijn en daarnaast toont ze onze afhankelijkheid van deze systemen. Ook speelt Kwade met de wetenschappelijke begrippen tijd, ruimte en zwaartekracht waarmee ze ons laat zien hoe weinig de mens begrijpt van de wereld om zich heen. Ze zoomt in op de kleinste details van ons DNA en zoomt uit totdat er van de aarde niet veel meer overblijft dan een stenen bal. Het werk van Alicja Kwade is te zien in verschillende musea en galerieën en wordt daarnaast in het openbaar tentoongesteld.

Alicja Kwade werd in 1979 geboren in Katowice, in het toen communistische Polen. Op achtjarige leeftijd vluchtte haar gezin naar West-Duitsland. Kwade groeide daardoor op in twee verschillende realiteiten. Van de ene op de andere dag leefde ze niet meer in een communistische wereld maar in een kapitalistische. Dit heeft haar geleerd hoe maakbaar de realiteit is, deze maakbaarheid zocht Kwade later op in haar werken, waarvan ik er nu een paar kort zal toelichten.

Dat het kapitalistische en communistische systeem door de mens zijn gemaakt hoef ik niet uit te leggen. Waar je vast niet vaak bij stil hebt gestaan, is dat ook tijd een door mensen gemaakt systeem is. Er is ooit bedacht dat onze dagen uit vierentwintig uur bestaan en de zon rond twaalf uur op zijn hoogste punt staat. Tijd is een onmisbaar systeem geworden in onze wereld, zo beginnen je colleges bijvoorbeeld om 08:30 uur en een tentamen duurt een bepaald aantal uur. In het werk Against the Run laat Alicja Kwade het systeem tijd vanuit een ander perspectief zien. Against the Run is een klok die, hoewel de wijzerplaat van de klok achteruit draait en de secondewijzer stil staat, de juiste tijd aangeeft. Omdat wij weten hoe een klok loopt, lijkt deze klok verkeerd te staan en zal het voor de meeste mensen lastig zijn hierop te zien hoe laat het is. Op deze manier dwingt dit werk de door ons bedachte realiteit op een nieuwe manier te bekijken. Daarmee toont Kwade ons dat onze structuren in het leven door de mens zelf zijn bedacht.

Against the Run, 2015, Alicja Kwade, Public Art Fund, New York

In het centrale deel van de installatie Superposition, gemaakt voor de binnenplaats van het Madhavendra Paleis in Jaipur, laat Alicja Kwade de toeschouwers twijfelen over hun eigen zelfvertrouwen en standpunten. Het werk bestaat uit een aantal stalen lijsten, sommige gevuld met een spiegel, de andere leeg. Tussen deze stalen lijsten staan schijnbaar plastic stoelen, in werkelijkheid gemaakt van brons. In en onder deze stoelen liggen stenen bollen. Soms is er wel een reflectie van de stoelen en bollen in de spiegels zichtbaar, andere keren lijkt deze reflectie echter te ontbreken. Dit toont dat je waarneming van dingen niet altijd juist is. Daarnaast zit in de ogenschijnlijk plastic stoelen een verwijzing naar het kapitalistische systeem en naar de menselijke biologie. Deze stoelen zijn namelijk wereldwijd al meer dan een miljard keer verkocht en zijn speciaal gemaakt voor het menselijk lichaam. De stenen bollen staan symbool voor de planeten in ons universum. Deze bollen laten je realiseren dat we met zijn allen op een stenen bal leven en dat er nog meer planeten met misschien wel meer leven bestaan. Op deze manier toont Kwade aan dat onze realiteit niet de enige is: er bestaan misschien nog wel meer levende wezens met hun eigen wereld.

Superposition, 2024, Alicja Kwade, Madhavendra Palace, Jaipur

Als laatste zou ik het nog willen hebben over Alicja Kwade zelf, althans haar zelfportret. Je zal ongetwijfeld een beeld hebben bij een zelfportret, de kunstgeschiedenis kent er talloze. Over het algemeen hebben deze zelfportretten met elkaar gemeen dat zij een verkenning zijn van de kunstenaar zelf, het toont hun individualiteit. In Kwade’s Selbstporträt is zij zelf te zien, maar tegelijkertijd is het een portret van iedereen. Haar zelfportret bestaat namelijk uit 24 ampullen met daarin de chemische stoffen waaruit het menselijk lichaam is opgebouwd. Het heeft Kwade zes jaar gekost om deze stoffen te kunnen verzamelen, een aantal zijn namelijk giftig en zijn daarom moeilijk om aan te komen. Door bijna letterlijk een mens uit elkaar te halen en in zijn kleinste puzzelstukjes te tonen verliest dit zelfportret het individuele aspect en wordt het onpersoonlijk. Dit deed mij denken aan een quote van Alicja Kwade:

“Ik vind onze wereld absurd, en als je je ervan bewust bent dat je op dit moment met 1.600 kilometer per uur en nog eens 29,8 kilometer per seconde in cirkels beweegt, op een (stenen) bal die door een eindeloze leegte vliegt, met meer dan 8 miljard diertjes die allemaal denken dat ze een persoonlijkheid zijn en die zichzelf allemaal heel serieus nemen; dan kun je alleen maar lachen.”

Hoewel deze quote gaat over een werk waarin Kwade uitzoomt en de aarde vanuit een afstand bekijkt door stenen aan een mobiel door een ruimte te laten zweven, vind je hierin ook de boodschap terug die ze meegeeft in haar Selbstporträt. Dat is wat Kwade’s werk uniek maakt: ze creëert een eigen universum. Hoe verschillend haar werken vaak ook zijn, toch kan ze met elk werk alles wat je denkt te weten over jezelf en over de wereld op zijn kop zetten.

Detail van Selbstporträt, 2021, Alicja Kwade