Een vlucht van verbeelding: hoe een zwaan de kunst veranderde

Voor wie een liefde koestert voor de abstracte kunst, is de naam Hilma af Klint wellicht geen onbekende. Als visionair doorbrak ze rond 1906 al de conventionele kunstnormen door iets te creëren wat tot dan toe ongezien was: abstracte schilderijen. Jaren eerder dan Kandinsky en Mondriaan experimenteerde ze al met haar weergave, maar ondanks dat ontbreekt aan haar dezelfde roem die aan hen wel wordt toegeschreven. Haar gedurfde experimenten met kleur, vorm en symboliek vestigden haar dan ook als een pionier op het gebied van de abstracte kunst. Af Klints’ interesse in de spirituele kant van het leven beïnvloedde haar werk ook sterk. Haar theosofische inslag vond vaak zijn weg in haar kunst, zo ook binnen de serie zwanen die ze creëerde tussen oktober 1914 en maart 1915. Waarom koos ze voor deze zwanen? En hoe evolueerde haar abstracte weergave binnen deze serie?

Hilma af Klint werd in 1862 geboren in het Zweedse Solna en groeide op in een relatief welgesteld gezin. Als kind bracht ze haar zomers door op het eiland Adelsö, gelegen aan het Mälarmeer, iets wat haar interesse in de natuurlijke wereld deed opbloeien. Later volgde ze een opleiding aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Stockholm, waar ze in 1887 cum laude af studeerde. Om de kost te kunnen verdienen start ze met het schilderen van figuratieve voorstellingen, vaak landschappen en portretten, en verkreeg daarmee gaandeweg status en erkenning binnen de kunstgemeenschap van de stad.

Hilma af Klint in haar studio, c. 1895

Al tijdens haar dagen op de academie raakte ze betrokken bij spiritualisme, een interesse die geleidelijk ook steeds prominenter in haar werk naar voren kwam. Ze verdiepte zich in verschillende stromingen en ontwikkelde een appreciatie voor het abstracte en symbolisme. Spirituele betrokkenheid was rond deze tijd populair in Europa, met name in artistieke en academische kringen. Het kwam voort uit de behoefte om het religieuze te verbinden met de wetenschappelijke vooruitgangen van de tijd. Af Klint voelde zich geïnspireerd door de theorieën van theosofe Helena Blavatsky en de filosofie van Christian Rosenkreuz. Daarnaast had ze een tijd contact met de antroposoof Rudolf Steiner, die haar vertelde over zijn kunsttheorieën, waar kleur, symboliek en vrije geestelijke expressie centraal stonden.

Ze implementeerde deze aspecten in haar werk en gaandeweg werd de abstrahering van haar stijl prominenter. Deze experimentele werken zouden echter pas postuum bekendheid vergaren en waren tot die tijd enkel bekend onder haar mede spiritualisten. Af Klint was daarbij van mening dat de wereld nog niet klaar was voor deze werken, een gedachte die grotendeels gebaseerd was voorgaande pogingen om haar werk tentoon te stellen binnen spirituele kringen. 

Svanen nr. 23, 1915, olieverf op doek, 150 x 150

Tussen 1906 en 1915 schildert Hilma af Klint een collectie schilderijen van maar liefst 193 werken: schilderijen voor de Tempel. Wie of waar deze tempel precies naar verwijst, is onbekend, maar duidelijk is dat het voor Af Klint een periode van ongekende productiviteit is. De collectie bestaat uit verschillende subseries, waarvan de negende groep, Svanen (de zwaan), de belangrijkste is. Svanen bestaat uit 24 schilderijen, die ieder dezelfde afmetingen hebben van 150 cm bij 150 cm en werden geschilderd van het najaar van 1914 tot het voorjaar van 1915. 

Svanen nr. 3, 1914, olieverf op doek, 150 x 150

Er is relatief weinig bekend over de groep werken vergeleken met de andere series die ze heeft gemaakt. Af Klints aantekeningen van rond deze periode zijn slechts in beperkte hoeveelheid bewaard gebleven, vanwege de volgens haar te persoonlijke aard van de werken. Wel weten we, op basis van voorgaande aantekeningen, dat haar zwanen het astrale niveau verbeelden; de aura. Voor een van haar grote inspiraties, Helena Blavatsky, had de zwaan een vergelijkbare betekenis: de grootsheid van de geest. Bovendien wordt de zwaan in veel mythologische en religieuze verhalen geassocieerd met het bovennatuurlijke. 

Een alternatieve interpretatie van de betekenis van Hilma af Klints werken komt voort uit de alchemistische traditie. Daar wordt het dier namelijk beschouwd als het symbool voor de verbinding van het tegengestelde. Zo zou men, om bijvoorbeeld goud te kunnen maken, de fusie van zowel het mannelijke als het vrouwelijke moeten bewerkstelligen door het mengen van zwavel en kwikzilver. Deze unie werd vaak weergeven in de iconografie van een zwaan. In Svanen integreert Af Klint deze alchemistische interpretatie: in het laatste werk schildert ze zwanen die in hun snavel haar embleem voor het mannelijke en het vrouwelijke dragen. Dit embleem bestaat uit een gele, mannelijke haak en een blauw, vrouwelijk oog. 

Binnen de serie Svanen verbindt Hilma af Klint traditionele opvattingen van symboliek met haar eigenzinnig interpretaties. Zo beeldt ze op het eerste werk van de serie twee zwanen af: een witte en een zwarte. De witte, met een blauw gezicht en blauwe voeten, staat voor het vrouwelijke, en de zwarte, met een gele snavel, voor het mannelijke. Met deze voorstelling haalt ze diverse thema’s aan: licht en donker, leven en dood en dus het mannelijke versus het vrouwelijke. De verbintenis bij de snavels van de zwanen toont het duale spel tussen de thema’s. Het een bestaat niet zonder het andere en tegelijkertijd zijn het elkaars uiterste tegengestelden. 

Svanen nr. 1, 1914, olieverf op doek, 150 x 150

Wat betreft de compositie, verandert er veel naarmate de serie vordert. Zo wordt Af Klints kleurenpalet breder, en worden de zwanen langzaamaan ingeruild voor geometrische vormen. Vormen als een kleurenwiel, kubusvormen en mandala’s suggereren de aanwezigheid van hogere dimensies en versterken de spirituele boodschap van de serie. 

Svanen nr. 17, 1915, olieverf op doek, 150 x 150

Het laatste werk in deze serie, nummer 24, is verrassend genoeg weer een figuratieve weergave. Hiermee doormaakt haar experiment met abstracte weergave een kringloop terug naar diens figuratieve begin. Echter zijn haar zwanen niet langer in conflict, maar zijn ze verstrengeld en vormen ze, ondanks hun tegenstellingen, een eenheid en vindt de cyclus daarmee harmonieus haar einde. 

Svanen nr. 24, 1915, olieverf op doek, 150 x 150

Hilma af Klints serie Svanen belichaamt een verhaal van diepe symboliek en spirituele transformatie, waarin de dualiteit van het bestaan en de zoektocht naar harmonie centraal staan. Met haar ingenieuze toepassing van kleur en vorm biedt ze een boodschap van verzoening en eenheid, waarbij ze ons herinnert aan de diepe verbondenheid die alle aspecten van het leven overstijgt.