Historiekunst: Olympia

November is een vreemde tijd in het jaar. Halloween is net langs geweest, de kerstversiering wordt weer voortijdig opgedolven: in dit schimmenland tussen twee feestdagen en -sferen in leek het me leuk om te kijken naar een passend stukje immateriële cultuur.

Vind jij die ouderwetse porseleinen poppen ook zo griezelig? Je bent niet de enige. Of het nu gaat over vervloekte poppen uit spookhuizen of boosaardige ontvoerders die mensen in wassen beelden veranderen, er is iets verontrustends aan die mensachtige voorwerpen die vaak net niet menselijk genoeg lijken.

Als je echter denkt dat horrorverhalen over enge poppen pas sinds Child’s Play (1988) of Mad Father (2012) in de mainstream zijn geraakt heb je het goed mis: de sprookjesschrijver E. T. A. Hoffmann heeft in 1816 al zijn eigen draai eraan gegeven in “Der Sandmann”. Hoffmann als schrijver is enigzins in de vergetelheid geraakt, hoewel zijn invloed zichtbaar blijft: Tchaikovsky’s beroemde ballet “De Notenkraker en Muizenkoning” is bijvoorbeeld gebaseerd op zijn gelijknamige verhaal. Zijn oeuvre wordt gekenmerkt door een fascinatie met het bovennatuurlijke, het waanzinnige en het duivelse. In Der Sandmann is dit net zo: hier zien we de getroubleerde Nathanael verliefd worden op de dochter van de professor Spalanzani; de mysterieuze doch beeldschone Olimpia. Hoewel haar stilzwijgendheid en starende blik andere mensen afstoten, raakt hij des te meer verliefd op haar. Wanneer Olimpia echter aan stukken wordt gescheurd en het blijkt dat “zij” slechts een zeer geavanceerde automaton was, is dit de katalysator voor Nathanaels neerwaartse spiraal in paranoïde waanzin.

Olimpia, vaak gespeld als Olympia, sprak duidelijk tot de verbeelding. Meerdere componisten hebben werken gebaseerd rondom dit personage, waarvan de beroemdsten de opera “Les Contes D’Hoffmann” (1881) van Offenbach en het ballet “Coppélia” (1870) van Leo Délibes en Arthur Saint-Léon. Beiden hebben het originele verhaal op speelse (en kindvriendelijke) wijze bewerkt: in Coppélia vindt er een wisseltruc plaats waarin de hoofdpersoon Swanilda zich voordoet als de tot leven gewekte pop Coppélia; in Les Contes D’Hoffmann moet Olympia als een muziekdoos steeds opnieuw worden opgewonden om te voorkomen dat ze stilvalt. Waarom ook niet allebei? Na het succes van hun beroemdste film The Red Shoes (1948) hebben het filmduo Powell and Pressburger in 1951 “The Tales of Hoffman” gemaakt, een verfilming van de laatstgenoemde opera waarin ballet en opera kleurrijk en expressionistisch zijn gecombineerd. Qua nachtmerrie- en koortsdroom-factor komt deze misschien het dichtste bij het oorspronkelijke verhaal.