Die bakt er veel van: de Griekse pottenbakker Exekias

Potten, pannen en bekers: we gebruiken ze allemaal meerdere malen per dag. We koken en bakken erin, we eten eruit en we bewaren er voedsel in. Vandaag de dag worden ze in fabrieken met miljoenen tegelijkertijd geproduceerd. Als we echter pakweg 2500 jaar terug in de tijd reizen, vinden we geen fabrieken, maar echte ambachtslieden. De Griekse pottenbakker en -schilder Exekias (voor 550- ca. 525 v. Chr.) is daar een uitstekend voorbeeld van. Op zijn naam staan zeker veertien overgeleverde beschilderde potten, maar over het een en ander wordt ook gespeculeerd dat ze van zijn hand kunnen zijn. In dit ARTikel word je iets meer wegwijs gemaakt over de werkwijze van deze bijzondere pottenbakker.

Exekias was werkzaam in Athene tussen ongeveer 545 en 530 voor Christus. Hij werkte voornamelijk in de zwartfigurige stijl. Dit houdt in dat er in de eerste instantie een vaas wordt gemaakt van roodbruine klei. Deze droogt dan helemaal op, waarna er met een andere kleisoort figuren en andere objecten op worden geschilderd. Na het bakken wordt deze klei zwart. Details worden in deze laag gekrast, en waar nodig wordt rode en witte klei aangebracht voor extra afwerking. Vervolgens gaat de vaas de oven in – niet het soort ovens dat jij in je keuken hebt, maar een grote steenoven. Eerst wordt de vaas gebakken op grofweg 800 °C met de luchtkanalen open, waardoor de klei kan oxideren en de hele vaas roodbruin kleurt. Daarna gaat de temperatuur omhoog naar ongeveer 950 °C. Nu worden de deuren gesloten, waardoor de vaas compleet zwart blakert vanwege het zuurstofgebrek in de oven. De laatste stap is om de vaas in de oven te laten afkoelen, met de luchtkanalen geopend. Vanwege de nieuwe zuurstoftoevoer kleurt de vaas opnieuw roodbruin, met uitzondering van de lagen klei die na het drogen van de vaas – voorafgaand aan het bakproces – werden aangebracht. De figuren blijven dus zwart, en de witte en rode details krijgen hun oorspronkelijke kleur terug in het koelproces.

Rechts: Exekias, Amfora met voorstelling van Ajax en Achilles die een bordspel spelen, detail, ca. 540-530 v. Chr., Vaticaanstad: de Vaticaanse Musea.

Interessant aan Exekias’ werk in het bijzonder, is dat hij als een van de besten details in de natte klei kon krassen. Zijn composities waren bovendien zeer innovatief voor zijn tijd. Hij experimenteerde daarnaast ook nog eens als een van de eersten met felrode klei, die voor extra kleurcontrasten zorgde. Lijn en kleur waren voor hem dus de belangrijkste elementen. Met een scherp object kraste hij bijzondere details in zijn figuren: individuele haren (inclusief krullende baarden), expressieve gezichtsuitdrukkingen en patronen op de kleding. Exekias maakte voor zijn composities slim gebruik van de vorm van de vaas. Hij zorgde er namelijk voor dat alle decoratieve elementen – denk aan randen met ingekraste patronen, bloemen en attributen van figuren – alle aandacht naar het centrale tafereel zouden brengen. In een vaas met een afbeelding van Ajax en Achilles die een bordspel spelen, komt dit heel sterk terug: de lijnen van de speren en de gebogen lichamen van de flankerende figuren leiden het oog allemaal naar het spelbord. 

Twee van zijn vazen werden op het Acropolis, een belangrijk religieus heiligdom, gevonden. Dit laat zien hoeveel prestige Exekias had als pottenbakker en -schilder. Dat is nu natuurlijk geen verrassing meer. Hij bakte er dus wel degelijk iets van.