Oranje boven! Maar, waarom niet bij de Nederlandse vlag?

Vandaag kleurt de Nederlandse vlag net als alle afgelopen jaren het straatbeeld. Zijne Majesteit koning Willem-Alexander moet immers 54 kaarsjes uitblazen en heel Nederland mag dat meevieren. Maar ook de komende dagen zal de vlag nog een aantal keer worden opgetrommeld: half stok op 4 mei en een dag later weer in volle glorie als we de bevrijding van Nazi-Duitsland herdenken.

Waar komt die vlag eigenlijk vandaan? En waarom rood, wit en blauw, terwijl toch echt oranje de nationale kleur is? De ARTillerie ging voor jou op onderzoek uit!

Laten we allereerst een misverstand uit de weg ruimen. De Nederlandse vlag heeft niets te maken met de koninklijke familie. Zij hebben namelijk hun eigen vlag. Deze is vierkant met een oranje achtergrond, blauw kruis, vier hoorns en het koninklijk wapen in het midden. Daar vinden we het oranje dus zeer zeker!

Voor het vroegste gebruik van de rood-wit-blauwe vlag moeten we teruggaan naar de middeleeuwen, toen de Oranjes nog niet ‘Van Oranje’ waren en nog in het huidige Duitsland vertoefden. De kleuren werden toen gebruikt in het graafschap Holland en zijn waarschijnlijk een samenvoeging van de kleuren van het oorspronkelijke wapen van dat gewest en dat van Albrecht van Beieren (1336-1404), die in de vroege vijftiende eeuw in dat gebied de scepter zwaaide.  

Pas tijdens de Nederlandse Opstand of Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werd deze vlag – of een variatie hierop – ook buiten Holland gebruikelijk. In 1579 raakte, naast het rood-wit-blauw, ook de prinsenvlag in zwang. Dit is dan weer een samentrekking van het wapen van Holland en het wapen van Willem van Oranje en kent de kleuren oranje, wit en blauw. Deze variant werd daarna in de Nederlandse Republiek (1581-1795), met name in de strijdkracht of op zee, regelmatig gebruikt (afb. 1).

Toch is de prinsenvlag nooit echt ingeburgerd als ‘nationale’ vlag. Sommigen zeggen dat dit komt omdat rood een stuk goedkoper was dan het zeldzamere oranje of dat rood beter herkenbaar was op zee. De werkelijkheid is echter een stuk politieker van aard. De prinsenvlag stond namelijk gelijk aan de macht van de stadhouder – de belangrijkste edelman van de Republiek en nazaat van Willem van Oranje. Mensen die die macht beperkt wilden houden prefereerden daarom de rood-wit-blauwe variant, die vanaf die tijd ook wel de statenvlag werd genoemd.

Ten tijde van de Bataafse republiek (1795-1806) waren de Oranjes het land uitgejaagd en werd iedere verwijzing naar die familie in de ban gedaan. Daarnaast was Nederland vanaf die tijd voor het eerst één eenheidsstaat en geen ‘federatie’ van gewesten.  Daarbij hoorde een nationale vlag die het land vanaf 1 maart 1796 dan ook kreeg. Deze had het traditionele kleurenpalet van rood, wit en blauw, maar in de hoek prijkte een afbeelding van de vrijheidsmaagd met een Nederlandse leeuw aan haar zijde (afb. 2). Toen de Oranjes  in 1813 echter terugkwamen en Nederland werd omgevormd tot een koninkrijk betekende dat zelfs geen terugkeer van de prinsenvlag: het bleef bij rood-wit-blauw.

In de jaren dertig van de twintigste eeuw ontstond er echter opnieuw veel discussie over de kleuren van de Nederlandse vlag: was het huidige kleurenpalet geschikt of diende de prinsenvlag toch meer de lading? Met name de nationaalsocialistische NSB was een groot voorstander van de oude vlag. Zij zagen hierin hét symbool van de  Nederlandse onafhankelijkheid en trouw aan het koningshuis (afb. 3). Minister-president Hendrik Colijn stak in 1937 echter een stokje voor deze plannen. Door middel van een koninklijk decreet ondertekend door koningin Wilhelmina werd toen besloten dat rood, wit en blauw de enige toegestane kleuren waren. Weliswaar werd toen het blauw nog net een tint donkerder gemaakt om verwarring met de Luxemburgse vlag te voorkomen.

Sindsdien heeft de prinsenvlag geen zuivere reputatie meer. Als een soort Nederlands variant van de confederate flag zien we haar enkel nog in extreemrechtse kringen opduiken. Maar wist jij dat diezelfde vlag nog tot 1994 in de vorm van een andere nationale vlag te zien was? De vlag van Zuid-Afrika bestond in die tijd uit de kleuren oranje, wit en blauw, refererend aan het Nederlandse verleden van een deel van de witte bevolking aldaar. Tegenwoordig is de Nederlandse vlag nog altijd in die van Zuid-Afrika verwerkt, zij het niet meer met de kleuren van de prinsenvlag, maar gewoon met rood, wit en blauw.