Dit ARTikel ziet er wat anders uit dan normaal. Vandaag geen kunsthistorisch verhaal of een verzameling weetjes over deze of gene. In plaats daarvan willen we je wijzen op iets interessants dat er aan zit te komen. Op vrijdag 22 maart vindt de Radboud Studiedag Middeleeuwen plaats, die dit jaar de titel draagt: Rozengeur en Maneschijn: liefde in de middeleeuwen. Op deze dag zullen mediëvisten van de Radboud Universiteit een lezing houden over het liefdesleven van de middeleeuwer en alles wat daarbij komt kijken. 

Benieuwd geworden naar de studiedag? Meld je dan aan door een mail te sturen naar studiedagmiddeleeuwen@ru.nl. Voor studenten en medewerkers van de Radboud Universiteit is een ticket gratis (externen betalen acht euro entree). 

Om alvast in de sfeer te komen presenteren we vandaag, en dit is een primeur, de abstracts van de zes sprekers die dit jaar de revue zullen passeren. Benieuwd geworden? Lees dan gauw verder!

Dr. Vincent Hunink (Griekse en Latijnse taal en cultuur): Liefde en de regel van Augustinus

Voor de grote kerkvader Aurelius Augustinus (354-430) is liefde een belangrijk begrip. Zijn aandacht hiervoor blijkt ook in zijn geschrift Praeceptum uit 397, dat meestal wordt aangeduid als De Regel. Als vroegste Latijnse kloosterregel heeft deze Regel enorme invloed gehad in de westerse wereld. Welke rol speelt liefde in Augustinus’ monastieke gemeenschap? En hoe zit het met erotische relaties van leden onderling? Voor vrouwen blijken de voorschriften soms nét anders te luiden. 

Vittore Carpaccio, De Heilige Augustinus in zijn studeerkamer, 1507, tempera op paneel, Venetië: Scuola di San Giorgio degli Schiavoni

Dr. Cécile de Morrée (Nederlandse taal en cultuur): Middelnederlandse seksuele voorlichting: seks met en zonder instemming in het Antwerps Liedboek

De liefde is het grote thema van het Antwerps Liedboek (1544), de grootste bewaarde verzameling van populaire liedteksten uit de laatmiddeleeuwse Lage Landen. Bijna een kwart van de 221 liedteksten gaat over amoureuze ontmoetingen, waarvan de meeste uitlopen op seks. Bijzonder aan het Antwerps Liedboek in vergelijking met andere West-Europese liedtradities is echter dat het merendeel van deze liederen een vrouwvriendelijk en gelijkwaardig beeld van seksuele relaties uitdraagt. Vele liederen verlopen volgens een herkenbaar narratief scenario, waarin een vaste plaats is ingeruimd voor het vragen van wederzijdse instemming. Seks wordt bovendien voorgesteld als een gezamenlijke activiteit, waaraan beide partners plezier kunnen beleven. Aangezien volkstalige liederen vaak pedagogische boodschappen aan jongvolwassenen verwoordden, kunnen de Antwerpse liederen gefunctioneerd hebben als een vorm van seksuele voorlichting. Door positieve instemming op de voorgrond te plaatsen, boden de liederen een voorbeeldscenario voor het respecteren van de wensen en grenzen van de ander.

Jan Roelans (uitgever), Een schoon liedekens boeck, fol. 1r., 1544, houtsnede, Wolfenbüttel: Herzog August Bibliothek.

 Dr. Sándor Chardonnens (Engelse taal en cultuur): Betoverde liefde

De combinatie liefde en toverij roept wellicht associaties op van algoritmes die op ondoorgrondelijke wijze bepalen welke profielen over je scherm buitelen in dating apps. Anders is het niet te verklaren waarom bepaalde mensen wel of niet als een match gelden. Die magische kant van de liefde, in onze samenleving uitbundig bedreven in sociale media, met alle pixeltjes op beeldschermpjes van dien, is je reinste toverij. Nu zou je denken, dat we in een bijgelovig tijdsgewricht zijn aanbeland, dat liefdes toverij met behulp van swipes schept, maar dan heb je buiten de middeleeuwen gerekend. Toen konden ze er ook wat van. Zo vloeide in ridderromans de liefdesdrank rijkelijk. Dat die drankjes niet slechts in verhalen leefden, blijkt uit de vele recepten voor liefdesdrankjes en andere vormen van liefdesmagie. In deze lezing duiken we onder in deze recepten en hun gebruikers.

Anoniem, Tractatus de Herbis of Kruidenboek, miniatuur van planten, inclusief alruinplant met een man als wortel, ca. inkt op perkament, ca. 1440, Londen: British Library

Floor Noordeman (studentspreker Muziekwetenschappen en Cultuurgeschiedenis), Tranen en troubadours: hoofse liefde en ridderlijkheid in het middeleeuwse liefdeslied

Het fenomeen liefdeslied is van alle tijden: sinds jaar en dag voelt de mens al de behoefte om zijn ware gevoelens voor een ander op muziek te zetten. Ook in de middeleeuwen diende de muziek (zowel seculier als religieus) als middel voor de overdracht van romantische verlangens van de componist naar zijn geliefde. Wel werd dit gebracht vanuit een opvallende thematische hoek. De populairste liefdesliederen van de Hoge Middeleeuwen liepen namelijk doorgaans niet goed af voor hun zanger. Hierbij was er een ongelijke sociale verhouding tussen de troubadour en een dame van adel. Hoe echt de gevoelens van de troubadour ook waren, de liefde bleef meestal onbeantwoord door de dame. Ridderlijkheid en hoofse liefde waren in de hoogtijdagen van de troubadour dé thema’s waar bewoners van diverse Europese hoven maar geen genoeg van konden krijgen. Het idee van een onbeantwoorde maar toch zo vurige liefde sprak tot de verbeelding van menig middeleeuws muziekliefhebber.

Anoniem, Verluchte O met een afbeelding van de Occitaanse troubadour Bernart de Ventadorn (ca. 1135-1200) uit Chansonnier BnF, ca. 1200-1399, Parijs: Bibliothèque Nationale de France

Dr. Inigo Bocken (Theologie): Wees jij jezelf, dan zal ik de jouwe zijn – liefde tussen rede en gevoel bij Nicolaas van Cusa (1401-1464) 

De vraag of liefde een zaak van het gevoel dan wel van het verstand is, stond ook in de middeleeuwse wijsbegeerte en theologie al centraal. Misschien is het wel daar dat die vandaag nog actuele vraag haar oorsprong vond. In deze lezing zal ingegaan worden op een bijzonder geschrift van de vijftiende-eeuwse denker Nicolaas van Cusa, met name Het zien van God. Dit boekje was geschreven voor de monniken van de abdij Tegernsee, één van de intellectuele centra in het debat dat in de vijftiende eeuw leefde over de vraag naar de verhouding van rede en wil. Anders dan bijvoorbeeld bij de kartuizers, stond Tegernsee voor het primaat van de rede. Het boekje beschrijft een experiment waarbij de lezer iets moet doen, en zo inzicht krijgt in de dynamiek van de liefde. Belangrijk daarbij is dat het in de liefde Gods gaat om iets dat zich aan de rede onttrekt, maar waarbij het denken toch niet wordt losgelaten.

Anoniem, Triptiek uit de Stiftskapel van Bernkastel-Kues (detail), met links Nicolaas van Cusa, ca. 1480, olieverf op paneel, Bernkastel-Kues: Stiftskapel.

Pepijn van Duijnen (studentspreker geschiedenis en actualiteit), Koning Arthur: een weg naar de middeleeuwen 

Hoefgetrappel, metaal dat hard op elkaar terecht komt of ietwat overdreven taalgebruik. Bij welk geluid denkt u aan de middeleeuwen? Iedereen zal de middeleeuwen met andere geluiden en beelden associëren. Toch is er één verhaal dat ons gelijk in middeleeuwse sferen brengt: het verhaal van koning Arthur. Wie heeft er niet gehoord van het zwaard in de steen, de ridders van de Ronde Tafel en de mysterieuze tovenaar Merlijn? Het eeuwenoude verhaal is ontelbare keren verteld, sinds de twintigste eeuw ook op het witte doek. Het verhaal van koning Arthur werd zelfs gebruikt in een van de eerste films. De verschillende verfilmingen in de twintigste eeuw vertellen allemaal een ander verhaal. Hierbij is Arthur de bindende factor. Al deze films gebruiken de middeleeuwen als setting of thema. Hoe, waarom en waarmee ze dat doen vertel ik je tijdens deze lezing.

Filmstill uit Camelot (1967) van Joshua Logan, koning Arthur (hier met zwaard Excaliber), wordt gespeeld door Richard Harris (1930-2002)

Word jij enthousiast van deze abstracts? Twijfel dan niet en meld je aan! Dit kan door een mail te sturen naar studiedagmiddeleeuwen@ru.nl. De studiedag vindt plaats in Theaterzaal C en duurt van 11:00 tot 16:30, met na afloop natuurlijk een gezellige borrel.