Schedels in Schilderijen: Halloween met Holbein en Van Gogh

Het is weer bijna zover: Halloween! Een griezelig feest vol enge wezens, pompoenen en natuurlijk verklede kinderen. Samen met spinnen en spoken schijnt ook de schedel soms de spruiten te laten schrikken. Van oudsher is het een symbool voor de dood; ze dragen vrijwel altijd de boodschap memento mori, oftewel ‘gedenk te sterven’, uit. De schedel zal vandaag in twee schilderijen voorbij komen: Holbeins Ambassadeurs en Van Goghs Kop van een Skelet met Brandende Sigaret.

Hans Holbein de Jonge (1497/98-1543) was een van oorsprong Duitse schilder. Nadat hij in 1519 lid werd van het schildersgilde in het Zwitserse Bazel was hij echter voornamelijk daar aan het werk, en wel in de stijl van de Noordelijke renaissance. In 1533 vervaardigde hij een dubbelportret van twee destijds belangrijke politieke figuren. Maar als je goed kijkt springt er iets in het oog: onderin het schilderij is een soort beige vlek geschilderd. Is Holbein hier met zijn kwast uitgeschoten? Dat zou je haast denken, maar niets is minder waar. Die vlek die je ziet, is namelijk een zeer secuur geschilderde schedel. Als je het schilderij vanuit een specifieke hoek bekijkt, dan zie je de doodskop langzamerhand zijn herkenbare vorm aannemen. Probeer het zelf maar eens uit: zorg ervoor dat je de schedel vanuit rechtsboven bekijkt. 

Deze schedel is een zogeheten anamorfose, afgeleid van het Griekse ana (voor) en morpho (vorm). Met de regels van de wiskunde kan zo’n vervorming geconstrueerd worden. De toeschouwer wordt hierdoor gedwongen om om het werk heen te lopen en zelf de mysterieuze vorm te identificeren. Zo staat hij langer stil bij het werk, en ontrafelt die de eigenlijke boodschap van het schilderij: gedenk te sterven.        

Ook Vincent van Gogh (1853-1890) schilderde een schedel, maar ditmaal met een hele andere boodschap dan die van Holbein. In de periode waarin hij zijn Kop van een Skelet met Brandende Sigaret schilderde, volgde hij namelijk lessen aan de Kunstacademie in Antwerpen. Daar was het gebruikelijk om schetsen te maken van skeletten, om zo de menselijke anatomie beter te kunnen begrijpen. Van Gogh leerde er naar eigen zeggen echter niets, dus dit schilderij, namelijk een geschilderde schedel die laks zijn sigaret aan het oproken is, kan als een soort satirische karikatuur op de Academie gezien worden. De uitvoering laat echter zien dat Vincent duidelijk wist wat hij deed op de Academie, want hieruit blijkt dat hij de menselijke anatomie perfect onder de knie had. Het schilderij kan bovendien ook worden opgevat als een memento mori, aangezien het destijds ook niet goed ging met de schilder: hij leed zeer waarschijnlijk aan allerlei psychische en fysieke kwalen, zoals epilepsie, depressie, stofwisselingsziektes en wellicht nog wel meer. Epilepsie is de enige diagnose die met zekerheid is vastgesteld. Voor de rest kunnen we enkel nog speculeren, tenzij de schilder deze Halloween uit zijn graf besluit op te staan om zich te onderwerpen aan onderzoek door de patholoog-anatoom.